Medeleven voor lastige relaties

Niemand zit te wachten op een vervelend persoon die je leven tot een hel maakt. Toch kennen we allemaal wel zo iemand. Misschien wel meerderen. Toen ik nog volkomen geconditioneerd was door mijn egodenken, liepen er een hoop mensen in mijn leven rond die allerlei frustraties en boosheid in me opriepen. Sterker nog: iedereen mankeerde wel wat in mijn ogen en niemand kon voldoen aan mijn verwachtingen. Ik vond het eigenlijk ontzettend irritant dat deze mensen zichzelf waren, ik had liever dat ze ‘anders’ waren, met andere karaktereigenschappen die mij beter uit zouden komen. Helaas, zo werkte het niet. Iedereen bleef z’n tergende zelf en ik worstelde me van de ene ontluisterende ervaring naar de andere. Als ik er thuis over na liep te kauwen, voelde ik me altijd onheus behandeld en zwelgde ik in verongelijktheid. Mijn ego rattelde dan onophoudelijk: "Je had dat moeten zeggen! Zoiets moet je niet meer pikken! De volgende keer geef je haar de wind van voren!"

Kortom: het lag altijd aan anderen en de buitenwereld, natuurlijk niet aan mij! Omdat ik leefde ik een waanwereld van verwachtingen en fantasieën, kon niemand voldoen aan mijn criteria en vroeg of laat kreeg ik er vanzelf de pest over in dat mijn verwachtingen niet vervuld werden. Mijn immer veroordelende en ijverige gedachten kwamen na een incident – hoe onbeduidend ook – altijd meteen aanzetten met de sticker ‘loser’ of ‘trut’ en zo werden anderen genadeloos gebrandmerkt met een mening die ik natuurlijk nooit meer zou heroverwegen. Feitelijk vormde ik zelf één grote teleurstelling en dat maakte mijn leven er niet gezelliger op!

Er zijn drie inzichten die je kunnen helpen om het vervelende-mensen-probleem minder belangrijk te maken en de impact ervan op je leven binnen de perken te houden:

1. Het is slechts jouw beperkte mening die bepaalt dat een ander ‘vervelend’ is.

2. Je bent zelf ook vervelend.

3. Als een ander echt vervelend is, is dat niet opzettelijk.

1. Het is slechts jouw beperkte mening die bepaalt dat een ander ‘vervelend’ is.

Het eerste wat ik dankzij mindfulness en de nieuwe houdingen inzag, was dat vervelende mensen slechts vervelende mensen waren, omdat ik hen zo zag. Het was mijn idee van die mensen. Of die mensen echt zo onuitstaanbaar en tenenkrommend vervelend waren… daarvan ben ik nu niet meer zo heel zeker. Ik maakte deze mensen vervelend door de werkelijkheid zonder pardon te taggen, door er meteen mijn graffitigedachten op te spuiten en hen in dat hokje te stoppen: 'irritant – arrogant – valt niet mee te praten – onuitstaanbaar'. Het tegenovergestelde kwam trouwens minstens net zo vaak voor: van mensen die een loopje met me namen en meer een gebruiker dan een vriend waren, bleef ik hardnekkig hangen in de tag 'toch een aardige vent' of 'goede vriendin want we kennen elkaar al jaren'. Ik kon niet anders dan toestaan hoe mijn ego labels aanbracht en me zijn mening opdrong. Ik wist immers niet beter. Wat mindfulness me deed inzien, is hoe dit labelen werkt en hoe het relaties beïnvloedt op basis van instant oordelen en verwachtingen.

De wijze les die ik in het dagelijks leven telkens opnieuw leer is deze: schuif je (voor)oordelen opzij, zet een nieuwe bril op, ontdoe de lastpakken van je gedachtengraffiti en kijk dan nog eens goed.

Gebeurtenis + respons = resultaat.

Lijd je onder een vaststaand feit, zoals je veeleisende manager, je zeurderige moeder of je luidruchtige buurman, dan heb je nu de mogelijkheid om er een andere respons op te geven. Je kunt er op dit moment voor kiezen om niet in de valkuil van de onbewuste, automatische reactie te trappen, maar om je oordelen naar de achtergrond te verbannen en deze persoon met nieuwe ogen te bezien. Gewoon als de witte realiteit, zonder een dikke laag schreeuwerige graffiti. Het resultaat zal gegarandeerd anders zijn. Ik zal niet beweren dat dit een makkelijke manier is om met irritante mensen om te gaan, maar hey: de gewoonte om in het veroordelen te blijven hangen is ook niet echt een pretje, daar moet je inmiddels wel achter zijn! Verander je je houding, dan weet je niet wat de uitkomst zal zijn, maar het is zeker het proberen waard. Zonder je hooggespannen verwachtingen waaraan een ander op voorhand al niet kan voldoen, gun je jezelf en ook die ander meer ruimte om gewoonweg te zijn. Adem diep in… en laat je spanning los. Probeer te voelen dat je je oude oordelenmachine en het eindeloze competitiedenken niet meer nodig hebt om toch van waarde te zijn. Met eigenwaarde kun je ook anderen waarderen voor wie zij zijn en kun je je bevrijden van al die verstikkende eisen die je aan jezelf, anderen en de wereld om je heen stelt.

2. Je bent zelf ook vervelend :-)

Cultiveer je onbewust negatieve gedachten en negatief gedag, dan zul je ook negatieve gedachten en negatief gedrag ontmoeten. Zo zit het leven nu eenmaal in elkaar. Mijn logica in deze is als volgt: Als we allemaal zo’n last van irritante mensen hebben… als er dus blijkbaar zoveel irritante mensen rondlopen, kan het niet anders dan dat we zelf ook wel eens irritant voor anderen zijn, toch? Als wij allemaal beweren dat wij niet irritant zijn, dan zouden er nul irritante mensen overblijven. Maar dit willen we natuurlijk niet horen, want stiekem denken wij allemaal dat wij perfect zijn, dat wij onfeilbaar zijn, dat wij het helemaal door hebben en alles goed doen. Natuurlijk, we hebben onze zwakke kanten, maar eigenlijk vinden we zelfs die kanten best tof.

Kijk maar:

Over agressie: 'Ik heb nu eenmaal een kort lontje' (gniffel).

Over drankmisbruik: 'Nee hoor, ik drink alleen sociaal' (gniffel).

Over mishandeling: 'Ik ben niet bang om te laten zien wie de baas is' (gnuif).

Over vernedering: 'Van mij kunnen ze de waarheid krijgen' (gnuif).

Als je zelf diep in het egodenken zit en onbewust door het leven banjert, kun je er donder op zeggen dat ook jij vervelend en irritant gedrag vertoont. Misschien niet door zo nu en dan anderen in elkaar te meppen, maar door bijvoorbeeld nooit echt aandacht voor een ander te hebben, door regelmatig te roddelen, door geen vertrouwen te geven. Dus voordat je anderen de schuld geeft van onhebbelijk gedrag, neem eerst jezelf eens onder de loep om je zwakke plekken te zien en – beetje bij beetje – te veranderen. Want zodra je jezelf verandert, verandert de rest vanzelf met je mee. Zodra jij minder irritant gedrag vertoont, zullen anderen ook minder irritant gedrag vertonen. Het is een formule die, dat kan ik je plechtig beloven, altijd opgaat.

3. Als de ander echt vervelend is, is dat niet opzettelijk.

In relatie met bepaalde ‘moeilijke’ mensen kan je nieuwe gedrag een groot verschil maken, maar soms is dat niet genoeg. Er is dan wellicht teveel gebeurd tussen jou en je rivaal; je voelt je verraden, misleid, voorgelogen of in de steek gelaten. Misschien ga je al jaren niet eens meer daadwerkelijk met deze persoon om, maar duikt hij nog wel regelmatig op in gedachten over het verleden of in benauwende dromen. Deze mensen vormen onze grootste uitdaging. Zij zijn, zoals boeddhisten het zeggen, waardevolle lessen op pootjes. Ze trippelen niet zomaar je pad op: het is de bedoeling dat je wat van hen en van je weerzin leert. Ben je niet bereid te leren, dan zul je nog lang, heel lang, allerlei vervelende mensen tegenkomen die jou – letterlijk – een lesje willen leren.

In het Boeddhisme gaat men ervan uit dat niemand opzettelijk gemeen is of gemeen handelt. Sterker nog: boeddhisten zijn ervan overtuigd dat elk van ons iets goddelijks in zich heeft omdat we allemaal deeltjes van hetzelfde schitterende universum zijn. Alleen, dat is soms nogal moeilijk te ontdekken wanneer er een dikke laag irritante gewoonten over die vermeende goddelijkheid ligt!

Hoe komen sommige mensen zo onuitstaanbaar? Om dit te begrijpen moeten we eerst een onderscheid maken tussen 'onuitstaanbaar zijn' en 'onuitstaanbaar doen'. Niemand is namelijk irritant geboren. Dus niemand is irritant. En daarmee bedoel ik: niemand is in zijn diepste wezen een irritante zak of een harteloze bitch. Dat soort mensen wordt zo gemaakt, maar wordt zo niet geboren. Elke baby begint met een schone lei, elke baby is onschuldig, elke baby is perfect, gewoon zoals ie is. Maar al vanaf de vroegste jeugd en het verdere leven gebeuren er dingen die mensen vormen. En misvormen. Ik denk dat we dat allemaal wel een beetje aan den lijve ondervonden hebben. We hebben op de een of andere manier allemaal ons tekort aan liefde gehad, aan aandacht, aan waardering, aan bescherming. Veel mensen hebben in hun verleden te kampen gehad met een instabiele gezinssituatie, met competitie, met vernedering, met jaloezie, met agressie, met bedrog, met desinteresse.

Hoe meer tegenslagen iemand in zijn jonge leven te verstouwen heeft gehad, hoe moeilijker het is om uit te groeien tot een aardig, sociaal en begrijpend mens. Zo’n persoon heeft zich immers niet in een stimulerende en veilige omgeving kunnen ontwikkelen. Dus spreekt en verstaat hij alleen de taal van beledigen, of vernederen, of misleiden, of mishandelen: die taal waarin tot hemzelf gesproken werd. Als je ouders en je sociale netwerk altijd in het Swahili tot je spreken, spreek je zelf ook Swahili. Als je ouders en de rest van je familie altijd in termen van vernedering tot je spreken, spreek je uiteindelijk zelf ook in termen van vernedering. Praktisch iedereen neemt de taal over waarmee ze het meest omringd worden. En zo veranderen onschuldige kinderen in achterbakse speelkameraadjes, onbetrouwbare studiegenoten, jaloerse collega’s en rattige managers. Of, een stapje erger, in drugsdealers, verkrachters en moordenaars. Ouders kunnen daarin een rol spelen, maar niet altijd. Vaak zijn het negatieve rolmodellen die in de pubertijd opeens opduiken en blindelings gevolgd worden, linea recta het verkeerde pad op.

Om te begrijpen wat vervelende mensen bezielt, is het dus van belang om te onderkennen dat zij niet onuitstaanbaar 'zijn', maar dat zij onuitstaanbaar 'gedrag vertonen'. Dit weekt hun daden los van hun diepste, goede kern, en helpt je om verder te kijken dan het gedrag dat aan het oppervlakte zichtbaar is, zoals een grote mond, ondoordringbaarheid, afwezigheid, geweld, vreemdgaan, oplichterij, mishandeling. Inzien dat er een onderscheid is tussen zijn en doen, helpt je om de fundamentele gelijk-waardigheid van alle mensen te onderkennen, dus ook om de gelijk-waardigheid in te zien van iemand die je wel kunt schieten. En, in de fase daaropvolgend, oprecht medeleven te voelen.

Maar hoe cultiveer je oprecht medeleven voor de grootste etterbak die je ooit bent tegengekomen? Ik heb hier lang mee geworsteld. Al nam het aantal vervelende mensen in mijn omgeving gestaag af naarmate ik meer in het nu leefde, bewuster van mijn eigen gedrag, oordelen en verwachtingen, toch bleef ik moeite houden met bepaalde personen door wie ik me gekwetst voelde. Natuurlijk, ik begreep heel goed dat zij een moeilijke jeugd hadden gehad of te weinig zelfvertrouwen hadden opgebouwd… waardoor ze zo nu en dan geheel onbewust – en dus heus niet opzettelijk – over mijn gevoelens heen walsten. Maar toch! Mijn gekwetste hart kwam geen stap verder met deze verstandelijke redenaties. Okay, wellicht werd ik niet gekwetst door hun doortrapte achterbaksheid… maar door oprechte onwetendheid. Hmm. Dat besef maakte wel een beetje een verschil. Maar mijn machteloze frustratie werd er niet minder om. In mijn hart bleven deze oh zo begrijpelijke maar pijnlijke daden knagen, ondanks mijn eindeloze herhaling van Jezus’ beste one-liner: 'Vergeef hen, want zij weten niet wat zij doen.' Maar hoe dan, in godsnaam?!

Op een nacht, na de zoveelste duistere droom over een van mijn kwelgeesten, schoot ik wakker. Niet alleen letterlijk, maar ook figuurlijk. Opeens zag ik hoe blind ik was geweest. De uitkomst lag zo ontzettend voor de hand, dat ik er simpelweg overheen had gekeken. Het inzicht dat als een bliksemschicht m’n donkere geest doorkliefde en verlichtte, was tweeledig:

1. Ik kan niets doen aan de kwetsende onwetendheid van anderen

2. Ik kan wel wat doen aan mijn eigen onwetendheid

Opeens begreep ik dat ik zuchtte onder mijn eigen onwetendheid. Natuurlijk probeerde ik op verstandelijk niveau in te zien dat anderen niet zomaar kwetsend gedrag vertoonden en dat dat ergens langs hun levenspad ontstaan was. Maar ik kon daar emotioneel toch geen vrede mee hebben en bleef maar hardnekkig ronddolen in negatieve gedachten. En daar zit ’m de crux: ook dat is onwetendheid. Het blijven hangen in gekwetstheid, het blijven hangen in "het is hun schuld", het blijven hangen in "ach en wee" en "kijk eens wat mij allemaal aangedaan wordt"… dit is ook onwetendheid. Net zoveel onwetendheid als de onwetendheid van die ander die op mijn hart trapte. Het is onbewustheid, het is automatisch reageren, het is de schuld geven aan de buitenwereld in plaats van een bewuste en verantwoorde respons bedenken.

Onwetendheid kenmerkt zich door:

• De schuld geven aan anderen.

• Je gekwetst voelen.

• Je aangevallen voelen.

• Je verraden voelen.

• In de verdediging schieten.

• Wraak willen nemen.

• Terugkwetsen.

Stuk voor stuk ego-eigenschappen die meer problemen veroorzaken dan oplossen. Wil je je probleem met een bepaald persoon oplossen, dan zul je uit dat ego-denken moeten stappen. Dus niet (tegen anderen of in je hoofd) blijven zaniken en zeuren over wat die ander je heeft aangedaan. Dit eindeloze gezeur zorgt er alleen maar voor dat je het giftige vuur brandend houdt omdat je er telkens opnieuw energie in blaast. Het zorgt ervoor dat de cirkel van onwetendheid hermetisch gesloten blijft:

1. Je vijand kwetst jou in zijn onwetendheid.

2. Jij zeurt erover in je eigen onwetendheid.

Feitelijk keten je je op deze manier stevig vast aan je kwelgeest. Geen wonder dat ie te pas en te onpas dwars door je dromen en je gedachten marcheert! Hij kan niet anders, je zorgt er zelf voor! Het is van dezelfde orde als de hond die vastgebonden is aan de boom. Je blaft, je jankt, je emmert… maar de knoop trekt zich alleen maar strakker vast. Pas als je je gedachten tot rust maant en je je verstand gaat gebruiken, kun je de knoop losmaken en eindelijk verdergaan met je eigen leven.

Toen ik dat inzag en tot me doordrong hoe naar ik me onder dat vasthouden aan mijn gekwetste gevoelens had gevoeld, kon ik opeens invoelen hoe naar het moest zijn voor degene die mij gekwetst had. Deze persoon zit immers ook vastgebonden aan zijn boom met problemen, aan zijn nare jeugd en zijn minderwaardigheidsgevoel… maar dan zonder allerlei handige mindfulness-inzichten om rustig te worden, de knoop te ontwarren en vrij te zijn. Dus zonder de mogelijkheid om een einde aan zijn frustraties te maken. Opeens besefte ik dat dat nog veel erger is dan vastzitten aan je negatieve gedachten terwijl je heus wel weet hoe je ervan los kunt komen: zodra je de discipline kunt opbrengen om jezelf tot rust te brengen, bewust te zijn van het nu en stil naar binnen te kijken.

Opeens voelde ik een groot medeleven opborrelen in mijn borst; ik ademde diep in. In tegenstelling tot mijn kwelgeest had ik een keuze. De keuze om nu te beslissen niet langer te zwelgen in zelfmedelijden, niet langer die oude gekwetstheid op te rakelen, niet langer de beschuldigende vinger naar die ander te wijzen. Ik voelde medeleven voor het lijden van die ander… maar opvallend genoeg ook voor mezelf, omdat we beiden gevangen zaten in de cirkel van kwetsen en gekwetst worden.

Die nacht verbrak ik de keten van kwetsen. Ik verruilde het kille zelfmedelijden, dat al die tijd als een steen op mijn hart had gelegen, voor warm en welgemeend medeleven. Die nacht kon ik mijn rivaal met mildheid bezien en oprecht medeleven voelen voor zijn situatie, daar vastgebonden aan die eenzame boom. Maar ik kon tegelijkertijd medeleven ervaren voor mezelf, omdat ik – ondanks mijn mindfulness-mogelijkheden – toch ook vastgebonden was geweest aan een boom van negatieve gedachten en zelfmedelijden.

Wat ik van dit inzicht heb geleerd, is dat je niets kunt doen aan andermans onwetendheid en kwetsende daden. Maar dat je wel wat kunt doen aan je eigen onwetendheid: die onwetendheid die je omlaag trekt in machteloosheid, woede, frustraties en het eindeloos herkauwen van negatieve gebeurtenissen. Op het moment dat je dit kunt zien en ervaren... op het moment dat je die deur open kunt gooien en frisse lucht de kans geeft om je donkere gedachten weg te blazen... op dat moment word je een bewuster mens. Bewust van je eigen tekortkomingen, bewust van zelfmedelijden. En met dat bewustzijn creëer je opeens de mogelijkheid om je van je opgekropte frustraties te bevrijden en medeleven te ervaren. Niet alleen voor jezelf, maar ook voor die ander die niet eens de mogelijkheden kent om zich te bevrijden. En zo werkt je eigen medeleven als een poort naar emotioneel begrip voor het lijden van anderen. Je duistere gedachten en wraakgevoelens zullen afnemen en je doorbreekt de cirkel van kwetsen. Met je nieuwe respons zal er vanzelf een nieuw resultaat ontstaan; immers, je zult zelf minder behoefte aan kwetsen hebben. Daardoor ben je een aardiger, oprechter persoon en zul je minder vaak gekwetst worden.

De kracht van begrip en medeleven is dat het de angel uit de pijn haalt en geen nieuwe pijn toevoegt. Het gevolg: het kwetsen krijgt geen nieuwe input en sterft vanzelf uit.

Marisa∗